Ngiyaw

Nagkalat ang mga pusa sa lansangan,
tulad ng mga luhang inilatag sa unan.

Bubog

sa isang larawan:

nakalapat ang iyong labi
sa isang estrangherong pisngi

at may sumibol na bubog
sa mata kong namighati.

Pansit Bihon

Minsan mo na rin akong inaway
dahil sa pansit.
Nakuha mo pa nga ang mangurot,
magalit, magsungit
dahil lamang sa puntong
ang gusto mo'y di ko hilig.

"Hindi ko hilig 'yan,"
minsan kong nasambit.
Naburyo ka at kunot-noong
tumitig sa akin.
Alam kong iyon talaga
ang hilig mo: manipis na hibla ng bihon,
ginisa at sinahugan ng carrot at repolyo.

Ako naman, hindi ako mahilig sa pansit.
Ispageti ang talagang hanap ng aking
panlasa,
sa tuwinang kakain tayo
sa iisang mesa. Magkasalo.
Ngunit
natutuhan kong umakma
sa iyong dila. Tinuruan ako
ng mga tampo mo.

Ngayon,
             wala ka na.
Wala na ang mahilig sa pansit,
wala na ang sa aki'y nagagalit.
Kung alam mo lamang,
hilig ko na rin
ang hilig ng iyong
dila.

Mapait Na Alak Ang Pagkilatis

mapait na alak ang pagkilatis

         humihiwa sa lalamunan
             hiningang nagsasamyo ng patalim
     ng bitukang pinanday ng pakla
                at pag-uungkat

            ukitin ang nakaraan
        bagbag na kasalukuyan ay ilahad
           dalumatin ang lamat
                         ng ulirat

mapait na alak ang pagkilatis

          baligtarin ang damit
               ihapag ang kalamanan
         hanggang anit
            kilanlanin ang kaluluwa at pasakit

                      kumakapit
        hanggang umaga ang samyo
              ng alak at sigarilyo
          walang dapat itago

           bukas na aklat ang pagkatao
                 maging kulugo
        ay marapat ikumpisal
               may guhit sa dilang dapat bagtasin

mapait na alak ang pagkilatis

            gintong likido ang alak sa bote
        tandang nagpapagunitang
               kayamanan ang harapan
          at ikit ng baso

              paka-iingat na mabusal
         ang mga gasgas ng puso
                    dadaloy ang nasa kung baog
           ang libog

mapait na alak ang pagkilatis

       lantad ang depensa
           matatag ang opensa.

Bitter

paiigtingin ko ang salaysay,
umuwi akong dala
ang mabigat na alinlangan:
saang sikmura lalangoy
ang naiwang kislap?
bagtas ang basang lansangan,
naglalaro sa isipan
ang iniwang magkatipan:
panahon ba itong
may dalawang
kaluluwang
mag-iindakan?
aywan.
pagkat patay na daga
ang umuukilkil sa gunita,
mga tambay na halakhak
ay ligaya,
bituin sa langit ang rikit
nitong mata, kalbaryo sa akin
ang lambingan ng magsinta,
parang mura ng naglahong gunita.
putangina!
anong sumpa ang aligid na pulot!

paiigtingin ko ang salaysay,
kakilalang magkatipan
ang kumakatha ng akda.
kamao sa kanilang dibdib
ang nagdidkta--
ikatlong pagtitiyak.

pakiramdaman ang mga pangungusap.

kilalanin ang mga puyo,
maging kilatis ay sintunado.

Hassle

Iniwan ko kayong
magkadikit  ang siko,
kayo nang bahalang
maglayag ng kuko--

batid ko
ang pamemerwisyo
kahit may sardinas
at alak sa baso.

Bisikleta

alangan kang magpatihulog
sa muling pagtibok
tinatantiya ang mga ngiti
inaaral ang mga haplos ng daliri
kinakabisa ang pag-iwas at paglayo
pigil ang laya ng puso at pagsuyo.
lason ang bilugang mga mata
ang mga labing manipis
sumpa ang mga aluning buhok
ang mapupulang pisngi
sumpa ang lahat ng pira-pirasong bahagi niya
na bitbit ng bilyon-bilyong tao sa daigdig
     umiiwas ka sa pag-ibig
                   ngunit huwag
hindi lamang ikaw ang pinagsasakluban

kung inaaral mo ang mga haplos ng daliri

at kinakabisa ang pag-iwas at paglayo,

ginoo, may mga kakayahang hinding-hindi
nalilimot.

marahil, hindi mo pa nakalilimutan

ang pagbibisikleta.

ang pag-ibig at pabibisekleta

ay iisa.

Metapisika

maniwala ka sa mga kutob
maniwala ka sa sakit ng salubsob
maniwala ka sa bulong ng hangin
maniwlaa ka sa gabi at dilim
maniwala ka sa mga aninong kumakaway
maniwala ka sa bisa ng gulay
maniwala ka sa pagkadapa
maniwala ka sa sarap ng tinapa
maniwala ka na gumagaling ang sugat
maniwala ka sa dugo ng iyong ugat
maniwala ka sa lula
maniwala ka sa pinsala
maniwala ka sa tulala
maniwala ka sa tula
maniwala ka sa agos ng ilog
maniwala ka sa libog
maniwala ka sa mga alitaptap at kulisap
maniwala ka na uulan kung itim ang ulap
maniwala ka sa nalagas na dahon
maniwala ka na mahusay na doktor ang panahon
maniwala ka sa kulog at kidlat
maniwala ka sa iyong mga pilat
maniwala ka sa mga hilik at pagpikit
maniwala ka sa mga batang makulit
maniwala ka sa bilog na buwan
maniwala ka sa iyong kaarawan
maniwala ka sa tapik sa balikat
maniwala ka sa aktibistang mulat
maniwala ka sa ilusyon hindi sa mahika
maniwala ka na natutulog din ang mantika
maniwala ka sa hain ng salita
maniwala ka sa galak ng muta
maniwala ka sa lahat ng humihinga
maniwala ka sa ginhawa ng pagsinga
maniwala ka sa luha
maniwala ka sa dusa
maniwala ka sa patay
maniwala ka sa buhay--sa nakaraan at nakalaan

minsan
maniwala ka sa mga ayaw mong paniwalaan
minsan
maniwala ka sa damdamin at minsan

Kapit

Hawakan mo ang aking kamay--mahigpit.
Huwag mong bibitawan,
huwag mong tatangkaing bitawan.
Kung kakayanin mo, igapos mo ako
sa iyong dibdib, ihigpit ang iyong buhok
sa aking liig, iyakap ang pananalig.
Iyakap mo ang iyong kabuuan:
kamay, braso, daliri, bisig
sa aking binti, hita, tiyan, talampakan.
Kabuuan sa kabuuan, kaluluwang
ihihigpit ng tiwala.

Ipulupot mo ang lumot ng apoy
sa iyong balat, isapot
sa aking mga ugat.

Lansiin natin silang nagtatanong ang mga mata.
Itim at puti, langit at estero, kalapati at uwak,
ang presensiyang inilalantad ng ating galak.
Atin lagi
ang gabi.
Hindi natin kailangan ang umaga,
bukod sa hamog nitong tangan.

Mahal,
hawakan mo ang aking kamay--mahigpit,
sa pagitan ng naghahalikan nating palad
naglalagi
ang langit.

Trapiko

i.
walang makahihigit
sa sandaling ito
pinakapayak na oras
tiyak na galak
ang sumusulak sa sintido
at dibidb

magkatipan
ang braso nati't balikat
humahampas sa pisngi ko't talukap
sa ilong at labi, ang buhok mong
pinasasayaw ng ragasang hangin

tumatakbo ang larawan ng lansangan
sa pagitan ng mata at panginorin
usok at musikang busina
ang magtatakda ng wakas
ngunit mahaba ang segundong lilipas


ii.
bumagal
mabagal, bumagal ang hugong ng mga makina
walang nang hinahabol, walang nang dahon
ang sumasayaw sa ibabaw ng mga sasakyan
tulad ng buhok mong parang kurtinang
nagmanman na lamang

ito ang sandali, ito na ang
san
da
li
na aking tinatangi


iii.
at kung ihihilig mo
ang iyong ulo
sa ngawit ko nang balikat
hahagkan ang namanhid kong bisig
at pupunan ng palad mo ang mga puwang
sa palad kong pinutakti ng pawis

       hihilingin ko ang paghinto ng lahat

at pakikinggan ko lamang
ang tibok ng iyong puso
habang himbing kang nililiyo
ng trapiko.

Pagtitiyak

Hindi tayo maililigtas ng mga umaga
ng mga bukas, ng mga guhit sa palad
at talampakan.
Walang sikreto ang nunal
kundi isang tuldok lamang
ng pagkakakilanlan.
Walang tumpak na katiyakan
ang lusaw na kandilang
ipapatak sa tubig.

Mahinahon ang gabi.

Itatabi kita
kasama
ng mga luma kong pagtatangi.

Kung sa iyo ko isusuko ang mundo,
hayaan mo akong mangaso.
Hayaan mong gabayan ako ng buwan,
o ng bituin
o ng alulong ng mga kuliglig.
Hayaan mo akong mangaso,
papatayin ko
ang lahat ng magtatangka
sa iyo.

Ito ang katiyakang magtatakda
ng lahat.

Sabi

inyo ang inyong mundo
sarilinin ang mga lupa ang tubig
ang hangin langit gabi bukas umaga
ngayon at bukas

inyo ang mundong inyo

saksi akong sasaksi
ng
inyong matutungo.

Sa Salubungan Ng Dibdib At Pananalig

Umikit ang baso, natumba, humiga; natapon, huminga.
Umukit ang puso, natumbok, humiga; nagtagpo, nag-isa.

Tipanan.

Sa gabing tumutudla ang ulan,
kaluluwa kayong nagsalo sa hihigan.

Palik

Nasa likod mo lamang ako
kung alangan kang
umuungol
ng dasal sa dilim.
Magbilang ka ng ilang minuto,
magtatagpo tayo,
dibdib sa dibdib
puson sa puson.
May tahimik na palakpak
na umuusal. Dito, sa
payapang silid,
magtatagpo
ang ating mga mata,
bukod pa sa sabik na lunsaran
ng ating hininga.
Kung muling mawala
ang ako
sa dilim,
wala sa tapat ng iyong mukha,
wala sa pulupot ng iyong kurbada,
marahil, marahil
pumikit ka.
Pumikit ka't sumasamba
sa diyos ng
dagta.

Punso

tibagin
buwagin
durugin
pulbusin
ang punso.

hindi mamamaga
bayag mo o titi
hinid mamamaga
kamay mo o binti
huwag ka nang matakot
sa duwende

basta guhuin
ang punso
ipunin ang lupang mapupulbo
gagamitin natin 'yang semento
sa sarling daan
na ating binubuo

pulbusin buwagin
durugin tibagin
ang punso

ang tuwid na daan
ay isa lamang
mito.

Elehiya Sa Palad

sana sinaksak mo na lamang ako.
iyong tunay, matalim, kumikinang
na patalim.
itinarak mo sana sa dalawa kong kamay,
sa gitna ng mga palad.
mas mainam nga marahil
kung maging mga daliri ko'y pinutol,
at inihagis sa ilog.

sana sinaksak mo ng patalim
itong dalawa kong kamay.
pinutol. tinadtad. sinunog. inabo.

ayaw ko na sa kamay na ito,
wala nang silbi ang mga puwang.
itong kamay na itong tumitipa, nagsusulat
ng mga tula
na singpait ng pawis
na nagkulob
sa palad na dating
kaniig ng iyo.

ayaw ko
na sana sinaksak mo na lamang ako.

Kometa

Sa-

sa-

lu-

hin

kita,
malaglag ka man
na simbilis ng

                                                                      ko-

                                                                      me-

                                                                                           ta.

Isnayper*

Matindi, na hanggang sa kasalukuyan
umiiral pa rin ang pinakamasisidhing galit
sa inosenteng kapwa.
Sang-ayon kay Anders Behring Breivik,
Norwegian, isang right wing extremist at
Christian fundamentalist, ang pangunahing
suspek sa Oslo Bombing at Utoya Shooting Spree,
"One person with a belief is equal
to the force of 100,000 who have only
interests".

Nakapangingilabot.
Nakahihintakot.

Inilalatag ang mga bangkay sa kalsada.
Parang mga baboy na kinatay sa krusada
ng gutom na sikmura.
Ibinabalik tayo sa yugto na ang kamatayan
ay parang patalastas na lamang
ni Kris Aquino sa telebisyon.
Karaniwan. Karaniwan pa sa karaniwan.
Parang Ampatuan
Massacre, parang Balanggiga,
parang World War II, parang
Anti-Semitism ng mga Nazi, parang
Holocaust.

Kahindik-hindik.
Kasuklam-suklam.

Isinisiwalat ng kasalukuyan,
hindi ganap na ang talino at dunong
ay makabubura sa madilim na kaibuturan
ng isang sibilisadong tao. Ano at paano nga ba
ang maging sibilisado? Pahayag na nagpasikat
sa pelikulang Cannibal Holocaust.
Gubat ang lungsod. Gubat ang lahat
ng sementado,
lagas na dahon ang luha ng sanggol:
binubulok ng panahon.
Tulad ng mga relihiyon, isusulong ang kanilang
ipinagmamalaking sentido-kumon: kami at kami ang katuturan,
dili nga't ang mga digmaan ng mga kasulatan
ay tahimik na kumikitil
ng mga walang-muwang.

Matindi, na hanggang sa kasalukuyan
umiiral pa rin ang pinakamasisidhing galit
sa inosenteng kapwa.
Sa mundong pinagpapasasaan
ng iilang diyus-diyosan,
ang pagsusulong ng makasariling interes
ay masamang ugat na marapat
inaagawan ng kapit sa lupa.

Nagkamali ka, Anders Behring Breivik.

April 12, 1945: Lager Nordhausen, where 20,000 inmates are believed to have died.

*2011 Norway attacks

Balita

Kagabi
lumagom
ang katotohanang
sumasabog,
namamatay
ang lahat ng bituin.
Gaano man katatag
ang iyong pananalig
tumitikwas
ang hikbi
sa di maasahang
kabig
ng
kapalaran.

Patlang na
ang lahat ng ngayon
at kinabukasan.

Patricide O Sa Ibabaw Ng Bangkay Inilalatag Ang Tula (Pasintabi Kay German Gervacio)

Gilitan ng liig ang mga nuno't idolo.
hangga't maaari, ataduhin maging buto.
Huwag hayaang makagulapay pa,
tarakan ng kandila, kanilang sintido at baga.
Paputlain ang kanilang labi, katasin ang dugo
parang kalamansi. Ang utak at puso
tadtarin at ipulutan. Magbarik, iikit ang baso,
sa harap ng kanilang dakilang bangkay
ating ihahantad ang ating tagumpay.
Sa ibabaw ng bangkay inilalatag ang tula.
Ang pagkitil ng Ama ay 'sang dakilang pasya.

Disrespeto

garantiya ng pagtutol
ang pakikihamok
sa nagtatayugang noo

diktado ang dunong
ng lipunan, walang
palag ang laya ng katawan
at isipan

iginagapos ng di nasusulat
nguni't nasasalat
na kalatas
ng karapat-dapat
ang pakpak ng paglipad
sa lawak ng mundo

kung kaya't sumisigaw
nagrerebelde
ang maraming puso

disrespeto raw
ang maghayag
ng saloobin, opinyon
at kuro-kuro.

Sona'f a Shit*

Slogan mo, "Tayo na sa Daang Matuwid." Mabigat!
Okay, naiintindihan kita. Gusto natin 'yan.
Noynoy Aquino, aming kapita-pitagang pangulo,
Ang pagbabago ay isang salitang madugo.

Sabi mo, "Wala nang Wangwang." Ayos!
Okay, luluwag na ang karsada.
Noynoy Aquino, aming mahal na pangulo,
Andami pa ring Buwang sa Kongreso.

Sabi mo, "Kayo ang Boss ko!" Matindi!
Okay, kaya naman obligado kaming tasahin ka.
Noynoy Aquino, aming dakilang pangulo,
Ang hatol nami'y ibagsak ang iyong grado.


*Hulyo 25, 2011. Unang SONA ni Pnoy. Huwag pauuto.

Ugat*

inugat ko ang linya ng iyong dugo
Araneta, mula ka pala sa Gipuzkoa, Basque
sa dakila, kadaki-dakilang lupain ng Espanya
inanod ng Kalakalang Galyon, napadpad
sa dalampasigan ng Las Islas Filipinas
ay! kaypalad mo't dito ka dinala ng kapalaran
dito sa lupain ng mga Indio, ng mga tinurang
unggoy ng iyong mga kabanggaang-balikat
ay! kaypalad mo't dito sa lupain ng mga magsasakang
walang lupa, ng mga dinuduhaging manggagawa
ng mga maralitang walang bubong, walang-wala
dito ka magbibinhi ng saganang bukal ng pag-asa
pag-asa ng pagnanasang inaasahang ihahasa
sa liig at palad ng mga walang-wala
ay, Araneta! dakilang lahi ng mga mariringal
     lahing pinayabong ng balat-kayong kadakilaan:
sa ugat mo dumadaloy ang dugo
ng mga Jose Miguel Arroyo
ng mga dakilang pulitiko nitong binubusabos na bayan
sa ugat mo naglalandas ang dugo
ng mga J Amado at Greggy Araneta
ng mga dakilang negosyante nitong ginagatasang bayan
ay! dakila ka, Araneta

sa kamay mo nalagas ang hininga
ng Mel Fortadez at Sol Gomez
walang dakilang dugo ng bughaw na langit
walang lahing kayringal at kaytingkad
payak na katauhan sila ng pakikitalad
linyado ng pulang dugo ng pakikihamok

kung magtatakda ng kasaysaan ang lahi
ng mga Mel Fortadez at Sol Gomez
ay, Araneta! bayoneta sa mata
ang tuldok ng iyong presensiya
huhugutin ang lahat mong ugat
at hindi ka maisasalba ng bulto-bulto mong kuwalta.


*kay Mel Fortadez at Sol Gomez, mga lider-simbahan na inagawan ng hininga habang nagtatanggol sa mga maralita ng Pangarap Village Caloocan

Bulong Sa Kawalan

ITO ang pinakahihintay ni Linda. Maya-maya’y darating na ang asawa niya. At alam niya na ito’y lasing na naman, at siya, siya’y makararanas na naman ng mga sapak, tadyak at sampal. Ngunit handa na siya. Matagal na niyang napagdesisyunan ang lahat.

“Tangina! Ano ba’ng pinaggagawa mo?” sigaw ni Berto. “Umiiyak y’ong anak mo, ikaw e nar’yan sa kubeta’t naglalaba! Asikasuhin mo nga ‘yang tarantadong anak mo, ang ingay.”

Anak ko? Hindi mo ba anak ‘yan? Anak natin Berto, anak natin! Iyon ang gusto niyang isigaw, ngunit pinangungunahan siya ng takot, ng kaba sa asawa. Ayaw na niya ng mga suntok, ng mga tadyak at mga sampal at mga sigaw. Gusto niya ang dati. Ang dating si Berto na nakilala niya. Mabait. Maaruga. Mapagmahal.

“‘Intay lang Noy, and’yan na si Nanay.”

Iyon ang mga salitang nabanggit niya. Hindi niya nais pa ang makipagtalo sa asawa. Alam niya ang dahilan sa pagbabago nito.

“Linda, umayos ka ha. Istorbo ‘yang anak mo. Nakakahiya sa kapitbahay,” wika ni Berto habang inaayos ang unan na hihigan.

“Oo, Berto. Sige, magpahinga ka na.”

Hinele-hele niya si Noy. Ilang sandali lamang ay nakatulog na ito.

Tulog na rin ang kaniyang asawa.

SI Noy. Siya ang kaisa-isang anak ni Linda. Ang anak na bunga ng pagmamahalan nila Berto. Ang anak na matagal nilang hiniling. Kunsaan-saan sila namanata, sumayaw, para sa pinakamimithing anak. Napadpad sila sa mahihiwagang bundok, sa mga nagmimilagrong puno, sa mga sugo umano ng Maykapal. Naghintay sila. Nagtiyaga. Naghintay at nagtiyaga.

“Berto, sana naman e dinggin na tayo sa taas. Andami na nating pinuntahan. Natatakot ako na baka wala talaga,” minsang sambit ni Linda habang magkatabi silang nagkukuwentuhan sa kanilang papag.

“‘Wag kang matakot Linda. Magtiyaga lang tayo,” sagot ni Berto.

“Pa’no kung hindi na nga talaga? Paano–”

“Anung pa’no? Basta manalig lang tayo. Di ba nga e maraming nagsabi na kapag sumayaw sa Obando e walang palya ‘yon? O’ tayo ‘di lang sa Obando, sa Manaog pa, sa marami pang iba. Sa Quiapo. Mabait daw ang Nazareno. Kaya ‘wag ka’ng matatakot, magkakaanak tayo.”

Hindi na nakasagot si Linda. Tama ang kaniyang asawa. Darating din ang tamang panahon. Ang tamang pagkakataon.

At iyon nga. Lumipas ang dalawang taon ng paghihintay, pagtitiyaga at pananalig, sa wakas ay dininig din sila ng Maykapal. Nagpasalamat sila, binalikan ang lahat ng lugar at tao na, ayon sa kanila, ay nakatulong sa kanilang pagsisikap at pananalig na magkaroon ng pinakamimithing anak.

“Magkakaanak na tayo Linda,” masayang wika ni Berto.

“Oo, Berto, sa wakas,” sagot ni Linda, kasabay ang pagguhit ng ngiti sa labi nito.

Matapos ang ilang buwan–siyam na buwan–handa na si Linda sa pagsusupling. Pinaghandaan niya ito. Ito ang pinaka-mahalagang araw para sa kanilang mag-asawa. Ang araw na iluluwal ang kanilang si Emmanuel.

“Ano’ng ipapangalan natin sa kanya, Berto?” sambit niya habang hinihimas-himas ang bilugan nang tiyan. “Sabi nung duktor no’ng nakaraang ultrasound e lalaki raw. Ano kayang magandang pangalan, ha, Berto?”

“Emmanuel. Emmanuel, Linda. Emmanuel!” masayang tugon ni Berto.

“Emmanuel? Emmanuel? tama, iyon na lang Berto. Magandang pangalan.”

“Oo, iyon ang nais ko Linda. Nabasa ko kasi minsan na’ng ibig sab’hin niyon e… tagapagligtas. Ang Tagapagligtas. S’ya ang magliligtas sa’tin Linda. Magliligtas sa’tin sa kalungkutan, sa pagnanais sa isang anak. Si Emmanuel.”

Pebrero 26. Ikatlo ng madaling araw. Martes. Ang araw na magigisnan ng isang Emmanuel ang liwanag. Ang araw na pinakahihintay ni Linda. Ang araw na magpapabago kay Berto.

MAGULO ang isip niya. Ayaw niya ang gagawin. Natatakot siya. Matagal nang may bumubulong sa kaniyang mga tainga. Isang bulong na hindi niya alam kung saan nanggagaling, o saan nagmumula. Isang bulong ng pang-uudyok.

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

“Hindi ko kaya,” sagot ni Linda sa bulong.

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

“Sino ka ba?”

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

“Iwan mo ‘ko. Mahal ko si Berto. Alam ko’ng ‘di niya gusto’ng mga ginagawa niya sa’kin. Alam ko’ng magbabago siya. Tumigil ka na!”

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

Umiiyak na siya. Nagsusumamo na sana’y layuan na siya ng bulong na iyon.

Narinig niya ang pagbangon ni Noy. Nagising ito sa malalakas na salitang ibinabato niya sa hangin. Nilapitan niya ang anak, inalo.

“Pasensiya ka na anak, ha. May problema lang ang Nanay. Si Tatay? Parating na ‘yon. May pasalubong sa iyo.”

Nagsisinungaling siya. Alam niyang ni minsan ay hindi nag-uwi ng pasalubong si Berto para sa anak na si Noy.

Nakatanga lang si Noy. Nakatingin sa kaniya ang bilugan nitong mga mata.

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa. Naririnig na naman niya ang bulong na iyon.

“Tumigil ka na!” sigaw niya.

Nagulat si Noy. Kumunot ang mukha, nagbabadyang ito’y iiyak.

“Hindi, anak. Hindi ikaw ‘yon. Tahan na, tahan na.”

Tok, tok, tok… tok, tok…

Napabaling si Linda sa pintuan.

“Li–Linda, aahhandito na ‘ko.”

Sandali siyang nag-isip. Hindi niya alam ang gagawin. Bubuksan pa ba niya ang pinto? Ayaw niyang gawin iyon. Natatakot siya. Nababahala.

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

Lalayas na lamang silang dalawa ni Noy. Ngunit saan sila pupunta? Wala siyang alam na mapipisanan. Wala siyang kamag-anak dito sa lungsod.

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

“Linda! Aaano ba? ‘Di mo ba ako pagbubuksan ng piiiinto? Lindaaa!”

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

Sigaw pa lamang ng asawa’y nanginginig na ang laman niya.

Nararamdaman na niya ang mga suntok, ang mga tadyak, ang mga sampal. At iyo’y lumilikha ng galit sa kaniyang damdamin. Limang taon nang ganoon. Sipa, tadyak, suntok. Sampal, sipa, suntok. Napupoot siya sa bawat sandaling maalaala ang mga iyon. Limang taon nang ganoon. Mula nang matuklasan nila ang kalagayan ni Noy. Si Noy na kanilang pinakamimithi noon. Ang anak na matagal nilang hinintay. Hiniling.

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

“Linda! Tangina, ang t-tagal mo’ng buksan ‘tong pinto a?”

Bag, blag, blag…blag, blag, bag…

“Li-lindaaahhh!”

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

Iniisip niya ang anak. Si Noy ang mas mahalaga kaysa anupaman. Hindi niya pababayaang masaktan si Noy. Nais niyang lumaki ito ng maayos at mabuti, sa kabila ng kalagayan nito.

Ngunit ang ama nito, si Berto, na dati’y mahal na mahal si Noy, ngayo’y ayaw na siyang makita. Isinusumpa si Noy. Ikinahihiya. Hindi ko ‘yan anak, Linda! Hindi! Nasaksaktan siya sa ganoong asta ng asawa. Bakit hindi niya matanggap? Bakit hindi niya maunawaan na iyo’y kanilang hiniling? Si Emmanuel, ang kanilang tagapagligtas! Bakit ikinakaila ni Berto?

Pilit niyang inuunawa ang asawa. Maiintindihan din niya, ang lagi niyang naibibigkas sa sarili. Ngunit hindi na lamang pagkakaila ang nagagawa ni Berto. Humahantong na sa muhi sa anak. Sinasaktan niya ito. Sinasaktan ni Berto ang kanilang tagapagligtas. Si Emmanuel, ang tagapagligtas, ay naging sumpa sa katauhan ni Berto. Ayaw ni Linda na nasasaktan ang anak. Si Noy ang mahalaga kaysa anupaman. Hindi niya pababayaang masaktan si Noy, ang kanyang tagapagligtas.

Kapag hindi ikaw ang unang gumawa, siya ang gagawa.

…siya…ikaw…gawa…ikaw…ikaw…una…ikaw…

Bag, blag, blag…blag, blag, bag…

…ikaw…ikaw ang unang gagawa…siya…

“Kapag hindi ako ang gumawa, siya ang gagawa,” naisaloob ni Linda.

Tama ang bulong, kailangan niyang kumilos. Si Noy ang mahalaga kaysa anupaman.

…ikaw…ikaw ang unang gagawa…siya…

Tumayo siya upang pagbuksan ng pintuan ang asawa. Pinunasan niya ang luha sa pisngi at iniwan si Noy sa kanilang kuwarto.

“Dito ka lang anak, ha. May gagawin lang ang Nanay.”

Binuksan niya ang pinto. Nakita niya ang namumungay na mata ng asawa, masamang nakatingin sa kaniya. Sinuntok siya nito. Tinamaan siya sa nguso. Napaatras siya.

“Ikaw Linda, ha. Ayaw kong g-ginagago mo ‘ko!”

Muli siyang sinuntok nito. Tinamaan siya sa dibdib. Tinadyakan. Hinawakan sa buhok at sinampal-sampal. Naamoy niya ang mabahong hininga ng asawa, pinaghalong suka at laway at alak.

…ikaw…ikaw ang unang gagawa…siya…

“‘Wag mo ‘kong g-ginagago ha!”

Sampal uli.

“Asan ‘yang anak mo ha? Ang tuod mong a-anak!”

Hindi siya sumagot. Itinulak niya ang asawa. Tumayo siya at tumakbo sa bandang kusina.

“Tatakbo ka pa, ha. Si-sige, dito muna ko sa a–”

…ikaw…ikaw ang unang gagawa…siya…

Kinuha niya ang kutsilyo — malinis, matalim — at agad na bumalik sa asawa. Nakita niyang hawak nito si Noy, nakaambang sasakalin. Si Noy, nakatanga lang sa sariling ama, hindi alintana ang nangyayari. Hawak niya ang kutsilyo–malinis, matalim. Hawak niya nang mahigpit.

…ikaw…ikaw ang unang gagawa…siya…siya’y…

At sinaksak niya sa likod ang asawa. Madiin.

…ikaw…ikaw ang unang gagawa…siya…siya’y…mamamatay

Napaigtad ito at bumagsak sa sahig, nabitawan si Noy na bumagsak naman sa papag.

…ikaw…ikaw ang unang gagawa…siya…siya’y…mamamatay

Sinaksak pa niya itong muli. Nakapikit siya. Isinasama sa bawat saksak ang poot, ang pagkamuhi. Si Noy ang mahalaga kaysa anupaman. Hindi niya pababayaang masaktan si Noy, ang kanyang tagapagligtas.

…ikaw…ikaw ang unang gagawa…siya…siya’y…mamamatay

Isa. Dalawa. Tatlo. Saksak. Isa. Dalawa. Saksak. Tila mga patak ng ulan na bumubuhos sa tigang na lupain ang mga saksak na iyon. Mabilis at nagsasayaw sa hangin.

“Lin–”

Napatigil siya sa salitang iyon. At binuksan niya ang kaniyang mga mata. Nasa harapan niya ang asawang nilalamon ng sariling dugo. Wakwak ang tiyan at nakanganga. Ang mga mata nito’y pinaglahuan ng diwa’t kaluluwa. Bumaling siya sa anak, kay Emmanuel. Nakatingin ito sa kaniya. Nakatanga. Walang kamuwang-muwang sa pangyayari.

At siya’y humagulgol. Humagulgol nang humagulgol hanggang sa ang kutsilyo — tigmak na ng dugo — ay muling nagsasayaw sa hangin.